Webinars
Tussen maart en juli 2021 organiseerde AWE een aantal webinars die in de plaats kwamen van eerder geplande fysieke bijeenkomsten die door coronamaatregelen niet door konden gaan.
Webinar Buitenactiviteiten op bunkerlocaties
Op donderdag 18 maart vond een Atlantikwall Europe capacity building webinar plaats over buitenactiviteiten op bunkerlocaties. De sessie was op speciaal verzoek van de Europese Commissie [naam agentschap] die wilde weten welke activiteiten er nog wél mogelijk waren in het kader van de Europese Bunkerdag, nu door de coronamaatregelen in de verschillende Atlantikwall-landen voor het tweede jaar geen bunkers bezocht konden worden. De vraag was niet alleen hoe bunkerlocaties het publiek toegang zouden kunnen verlenen tot hun buitenterrein, maar ook of ze ondanks de beperkingen nog in staat zouden zijn om hun ‘verhaal’ te vertellen.
Alle AWE-partners vertelden over de huidige en verwachte COVID-situatie in hun land en de daarmee samenhangende beperkingen. Daarna volgden voorbeelden van de manier waarop organisaties, rekening houdend met de coronamaatregelen, toch invulling konden geven aan de Europese Bunkerdag. In België lag de nadruk op story telling en re-enactment, terwijl Frankrijk voor een communicatiecampagne had gekozen om het publiek betrokken te laten blijven en zo het moeilijke jaar 2021 te overbruggen en alvast een aanloop te nemen naar de Europese Bunkerdag van 2022. In Nederland was geen enkele activiteit mogelijk en hetzelfde gold voor Noorwegen en Denemarken. Faro, de Vlaamse erfgoedorganisatie, liet vervolgens zien hoe zij bezig waren om de Erfgoeddag ‘coronaproof’ te organiseren. De organisatoren van de Open Dag van Fortengordel (de locaties van de Antwerpse fortengordel) en van de jaarlijkse Westwall-dag hadden hun activiteit verplaatst naar de zomer om teveel bezoekers op één plek te vermijden. Uit sessies in de break-out ruimten kwam naar voren dat de huidige crisis ook een gelegenheid bood tot innovatie, het verbeteren van de locaties (bijvoorbeeld meer wandelgelegenheid creëren, andere manieren om het verhaal te vertellen) of het wegwerken van achterstallig onderhoud. Chris Addy, beheerder van Jersey Heritage-locaties, gaf als AWE-partner een presentatie over het Atlantikwall-erfgoed op de Kanaaleilanden en besteedde in het bijzonder aandacht aan de dwangarbeid waarmee de totstandkoming van de Atlantikwall op de Kanaaleilanden gepaard ging.
Webinar Ethisch charter
Het webinar op donderdag 22 april 2021 stond in het teken van de vraag of er behoefte is aan een Ethisch charter voor bunkerlocaties, en zo ja, wat de inhoud daarvan dan zou moeten zijn. Met het charter van Venetië uit 1964 (voor behoud en restauratie van monumenten en stads- en dorpsgezichten), en het uit 2008 daterende ICOMOS charter (Handvest voor conservering en restauratie van monumenten en landschappen) als vertrekpunt, startte AWE de discussie over de relatie tussen het Atlantikwall-erfgoed en ethische principes. De bijdragen van de sprekers gingen in op verschillende aspecten van een ethisch handvest. Voor Marcus Meyer, directeur van Denkort Bunker Valentin in Bremen, is zijn locatie een ‘plaats van delict’ wat zich niet laat verenigen met activiteiten die op andere locaties wel zouden kunnen. Almar Seinen, curator van de succesvolle expositie ‘Design van het Derde Rijk’ in het Design Museum in Den Bosch, maakte duidelijk dat controversiële onderwerpen heel goed behandeld kunnen worden, zonder dat dit tot verkeerde associaties of reacties hoeft te leiden. Alle deelnemers waren het erover eens dat een Ethisch charter voor Atlantikwall-locaties wenselijk was. In de break out-sessie werd aan de hand van vijf concrete onderwerpen gediscussieerd over mogelijke formuleringen van gedragscodes. Het ging om codes voor re-enactment, Europese waarden, kunst en evenementen, merchandising, shop en promotie, en educatie.
Ole-Jacob Abraham, vice-directeur van Museum Vest in Noorwegen, presenteerde zich als AWE-partner en gaf in zijn bijdrage een overzicht van de belangrijkste Atlantikwall-locaties in Noorwegen.
Webinar Digitalisering en inventarisatie van Atlantikwall-erfgoed
Donderdag 20 mei 2021 vond het webinar Digitalisatie en inventarisatie van Atlantikwall-erfgoed plaats, een eerste poging om een gemeenschappelijke basis te vinden voor de Europese kennisuitwisseling. Als we de overblijfselen van de Atlantikwall als gemeenschappelijk Europees erfgoed beschouwen, ligt het dan ook niet voor de hand om te streven naar een gezamenlijke aanpak voor het inventariseren en delen van data, zoals gedigitaliseerde bestanden met (lucht)foto’s of beschrijvingen van locaties en objecten? Aan de andere kant: waarom zouden we dat willen? Met andere woorden: wat kunnen en willen we eigenlijk met die data?
Geert-Jan Mellink, bestuurslid van de Nederlandse Stichting Europees Erfgoed Atlantikwall, wees op de mogelijkheden die bijvoorbeeld een inventarisatie van Atlantikwallobjecten heeft voor professionals die zich met ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkeling bezig houden. Maar hoe ver moet je gaan om alle honderdduizend Atlantikwall-objecten in kaart te brengen? En lok je geen illegale activiteiten uit als locaties van objecten exact bekend zijn? Hij wees ook op het bestaande wantrouwen tussen amateurs en professionals dat delen en uitwisselen van kennis en informatie in de weg staat.
Cyrille Billard van het Franse ministerie van Cultuur liet zien wat een immense opgave de inventarisatie van Atlantikwallobjecten en -locaties is. Sinds 2015 is hij samen met andere partners bezig met de inventarisatie en beschrijving van Atlantikwall-locaties in een deel van Normandië. Naast een thesaurus is daarvoor ook een GIS (geografisch informatiesysteem) ontwikkeld dat locaties en objecten op verschillende niveaus kan weergeven zoals plattegronden en kaarten.
Birger Stichelbaum van de Universiteit Gent liet zien hoe gedigitaliseerde luchtfoto’s tot een dataset kunnen worden gemaakt voor het beheer van archeologisch erfgoed en onderzoek. De dataset bestond uit tienduizend gedigitaliseerde luchtfoto’s van België uit de periode 1939-1945 die vervolgens geogerectificeerd en geogerefereerd zijn. De verschillende kaartlagen laten niet alleen fysieke objecten maar ook zachte structuren zoals loopgraven zichtbaar en bewerkstelligen een nieuwe oriëntatie van locaties naar landschappen.
De bijdrage van Pieterjan Deckers van de Vrije Universiteit Brussel was gewijd aan het interdisciplinaire project MEDEA waarin amateur-metaaldetectoristen samenwerkten met erfgoedprofessionals om de vaak voor onderzoek waardevolle, maar niet beschreven of toegankelijke collecties van amateurs te ontsluiten. Waar voorheen wederzijds wantrouwen bestond werd in MEDEA gepoogd om tot een vorm van ‘burgerwetenschap’ te komen. Het project laat zien dat het wantrouwen weliswaar niet geheel verdwenen is, maar dat de samenwerking tussen amateurs en professionals wel degelijk tot concrete resultaten kan leiden.
Webinar eindconferentie
Op 17 juni 2021 vond de laatste activiteit van AWE plaats, het eindwebinar. Tijdens deze virtuele bijeenkomst gaf Mathieu de Meyer, projectleider van Atlantikwall Europe en directeur van Atlantikwall Raversyde, in vogelvlucht een overzicht van de belangrijkste uitgevoerde projecten. Achtereenvolgens passeerden het project zelf, de Europese Bunkerdag, de conferenties, kennismakingsbezoeken, webinars en workshops de revue, alsmede kunstexposities en het jeugdproject.
Het overzicht werd gevolgd door presentaties van Geert-Jan Mellink en Marco van Baalen, beiden bestuurslid van de Stichting Europees Erfgoed Atlantikwall, over de Atlantikwall in Nederland, respectievelijk de Europese Bunkerdag, het belangrijkste evenement van AWE. Helaas kon de succesvolle editie van 2019 wegens COVID-19 in 2020 en 2021 geen vervolg krijgen, met uitzondering van België waar in 2021 wel een Bunkerdag plaatsvond. De AWE-partners hebben afgesproken om ook in de toekomst de jaarlijks terugkerende Europese Bunkerdag voort te zetten.
Netwerkcoördinator Raf Deroo gaf daarna een presentatie over de (deels virtuele) kennismakingsbezoeken aan Noorwegen, Denemarken, Kanaaleilanden, Frankrijk, België en Nederland. Hij signaleerde het begin van een interesse bij de bezochte organisaties om tot een Europees netwerk te komen, maar zag naast goede samenwerking van vrijwilligersorganisaties met de autoriteiten ook een gebrek aan overkoepelende structuren. Verder concludeerde hij dat herdenken overal een belangrijk onderdeel uitmaakt van de boodschap die locaties uitdragen.
Daarna volgde de presentatie van Sarah Goderis, medewerker educatie en events van Atlantikwall Raversyde, van het educatieve project en scholierenuitwisselingsprogramma Off The Wall met het bijbehorende lespakket en de documentaire. Marc Pottier, waarnemend directeur van La Fabrique de Patrimoines de Normandie, vertelde daarna over de foto- en filmbank Mémoire normande die dankzij AWE tot stand is gekomen. De applicatie bevat veel materiaal over D-Day en de Atlantikwall uit particuliere collecties van burgers in Normandië, en trekt maandelijks zo’n 17.000 bezoekers.
In zijn bijdrage over de toekomstige mogelijkheden voor de omgang met de Atlantikwall benadrukte Hendryk von Busse (Artlantic Wall) het belang van dit erfgoed, ook in relatie tot maatschappelijke uitdagingen als migratie en milieu. De opgave is om een goede afweging te maken tussen ‘festivalisatie’ en alledaags gebruik van locaties.
Liesbeth Gellinck, project coördinator bij de Vlaamse Landmaatschappij, liet na een korte inleiding een filmpje zien van het recentelijk gerenoveerde WOII munitie- en gevangenenkamp Vloethemveld, dat nu een museum en een met kunst aangeklede ontmoetings- en herdenkingsplek is.
Fien Leerman, medewerker communicatie en promotie bij Atlantikwall Raversyde, maakte de winnaars bekend van de fotowedstrijd ‘Bunkerzoom’ die in de eerste helft van 2021 werd gehouden. De veertig beste van de vijfhonderd ingezonden foto’s werden tijdens het webinar getoond. Daaruit waren uiteindelijk de vijf winnende foto’s geselecteerd door de jury. Winnaar werd ? De makers van de winnende foto’s ontvingen een GoPro-camera.
Mathieu de Meyer gaf vervolgens zijn visie op de toekomst na Atlantikwall Europe aan de hand van de uitkomsten van de AWE-vragenlijst die door bijna vijftig respondenten uit heel Europa was ingevuld. De overgrote meerderheid van hen, 75%, was voorstander van Europese samenwerking en een UNESCO-achtige vorm van erkenning. Historie en educatie werden als belangrijkste onderwerpen van samenwerking genoemd.
De AWE-stuurgroep zal tot eind 2021 nog regelmatig bij elkaar komen om na te denken over de precieze (juridische) vorm van het netwerk en het eigenaarschap. In ieder geval moet de drempel voor toetreding tot het netwerk niet te hoog zijn. Deelname aan een Europees project is bijvoorbeeld geen voorwaarde. Verder benadrukte De Meyer dat hij graag zowel professionals als vrijwilligers bij het netwerk wilde betrekken en Atlantikwall Raversyde geïnteresseerd is in partners voor nieuwe Europese projecten. Het AWE-netwerk wordt niet vanzelfsprekend onderdeel daarvan, maar Europese programma’s zouden wel gebruikt kunnen worden om het netwerk te versterken.
Vanaf september zullen niet-stuurgroepleden betrokken worden bij een of meer werkgroepen gewijd aan specifieke onderwerpen zoals het Ethisch charter. Een dergelijke aanpak past ook goed bij het beoogde structurele karakter van het netwerk.
De Meyer sloot af door iedereen te bedanken voor zijn of haar bijdrage aan het project.